کیومرث شکل فارسی جدید نام های گیو مرتن (Gayō Marətan) یا گیومرد (Gayōmard) یا گیومرت (Gayōmart) است که در متون قدیمی تر زرتشتی به کار می رفته اند.
کیومرث در اوستا نام اسطوره ای اولین انسان جهان است. نام کیومرث در فارسی میانه نیز به صورت کیومرت (Kayōmart) به کار رفته است.
کیومرث در شاهنامه فردوسی به عنوان اولین شاه جهان ظاهر می شود. کیومرث، پیشداد نیز نامیده می شود و اولین انسانی قلمداد می شود که با عدالت رفتار کرد و به قانون گذاری پرداخت.
نام اوستایی اصلی کیومرث یعنی گیومرتن (Gayō Marətan)، «حیات فانی» ترجمه می شود. گیومرتن از دو جزء گایَ (gaya) به معنی حیات و مرتن (marətan) به معنی فانی تشکیل شده است. فانی یا مرتن را مرد (mard) نیز می توان ترجمه کرد. این نام به معنای واقعی کلمه به معنی فانی بودن موجود زنده است.
در ادبیات زرتشتی
براساس اسطوره آفرینش در دین زرتشتی، گیومرت نخستین انسان و مطابق اوستا اولین کسی بود که به پرستش اهورامزدا پرداخت. در کتاب هشتم دینکرد به یکی از 21 نسک اوستا ارجاع داده شده که ظاهراً این بخش از اوستا بحث می کرده که چگونه جهان و نوع بشر آفریده شدند. این بخش اوستا شامل آفرینش گیومرت هم می شده است. همچنین ارجاعاتی به نسک دیگری هم شده که این نسک شامل اطلاعاتی درباره گیومرت هم هست که اهورامزدا در اختیار زرتشت قرار می دهد.
اهورامزدا می گوید: «برای 30 قرن من جهان را از فساد و تباهی حفظ کردم وقتی که قرن 30 به پایان رسید دیوها به جان گیومرت سوء قصد کردند … اما من در نهایت آنها را دفع کردم و در تاریکی فرو بردم.»
داستان مختصر گیومرت مطابق با متون پهلوی و آن گونه که به وسیله ذبیح الله صفا ارایه شده به شرح زیر است:
گیومرت گر- شاه (Gayōmart Gar-shāh) (به معنی پادشاه کوه ها) اولین انسانی بود که به وسیله اورمزد آفریده شد. پیش از این که کیومرث آفریده شود، در گاه پنجم، (اهورامزدا جهان را در شش گاه ایجاد کرد) گاو وجت (Gavevagdāt) از گل، در ایران ویج (که در وسط زمین است) و در سمت راست رود دایتی آفریده شده بود. در گاه ششم گیومرت از گل و در طرف چپ رود دایتی به صورت پسری 15 ساله برای کمک به اورمزد آفریده شد.
این دو برای 3000 سال در صلح زندگی کردند. دعا و مناجات نمی کردند، چیزی نمی خوردند و حرف هم نمی زدند اما گیومرت درباره این موضوعات فکر می کرد. در پایان دوره 3000 ساله، که طی آن اهریمن مات و مبهوت بود و نمی توانست هیچ کاری انجام دهد، جِه (Jēh) فریادی زد که اهریمن را از خواب بیدار کرد … با این کار، اهریمن و عوامل او یعنی دیوها با نور جنگیدند و اهریمن در اولین روز فصل بهار (1 فروردین سال نو ایرانی) به صورت یک اژدها بر روی زمین جهید.
اهریمن شروع به ایجاد مرگ، بیماری، شهوت، تشنگی و گرسنگی در میان اشکال حیات کرد و موجودات شیطانی (شامل خزندگان، حشرات و جوندگان) را در جهان گسترش داد. … سپس مصیبتی رخ داد و گاو وجت درگذشت (این موضوع نمادی از سال گذشته است که جایش را به سال جدید می دهد و در نقش برجسته های تخت جمشید به تصویر کشیده شده است.)
اهریمن، دیوی به نام استُویدات (Astovidat) را برای پاییدن گیومرت فرستاد، اما دیو نتوانست گیومرت را بکشد چون هنوز اجلش فرا نرسیده بود. از آن موقع گیومرت به مدت 30 سال دیگر زندگی کرد و پس از مرگ به پهلوی چپ افتاد و مایعی از او خارج شد و به زمین ریخت که به وسیله خورشید بارور شد … و پس از 40 سال در آن جا مشی و مشیانه به صورت دو گیاه ریواس رشد کردند.
در اوستا کیومرث پاک و عادل نامیده می شود.
